ادعایی علیه واقعیت :‌ چرا تکامل حقیقت را از نگاه ما پنهان کرد

درباره کتاب ادعایی علیه واقعیت

ما انسان ها در زندگی روزمره ی خود تمایل داریم ادراکات خود از جهان و هستی را بازنمودی از جهان واقعی تصور کنیم. با این حال دونالد هافمن، این استاد برجسته علوم شناختی در نتیجه مطالعات سه دهه گذشته خود در خصوص مغز، ادراک، هوش مصنوعی و تکامل در کتاب ادعایی علیه واقعیت نشان می دهد جهانی که ما با ادراکاتمان می شناسیم، به هیچ وجه شباهتی به واقعیت ندارد، بلکه در بهترین حالت نوعی شبیه سازی درونی از واقعیت خارجی است؛ توهمی با شکوه که با پنهان کردن حقیقت به نفع ما عمل می کند. 

توضیحی کوتاه از نظریه دونالد هافمن

نظریه دونالد هافمن با تکیه بر آخرین یافته های علوم شناختی مرزهای علم اعصاب را درمی نوردد و به وادی فیزیک کوانتوم و فلسفه گام می نهد تا به مسئله ی دشوار آگاهی و تجربه آگاه اول شخص پاسخی درخور دهد. هافمن در کتاب ادعایی علیه واقعیت با معرفی جهان به عنوان شبکه ای از کنشگران آگاه که تجربه می کنند، تصمیم می گیرند و عمل می کنند ادعا می کند که آگاهی از ماده به وجود نمی آید، چرا که ماده و فضازمان حاصل آگاهی هستند. نظریه جدید دونالد هافمن، نه دوگانه انگاری و نه پیش فرض ماده گرایی بلکه نوعی از ایدئالیسم را سازگارترین نگاه با یافته های اخیر علمی می داند. در نهایت، همه راه ها به مشاهده گر ختم می شوند. 

معمای آگاهی به عنوان یکی از مهم ترین پرسش های بشر

دونالد هافمن کتاب ادعایی علیه واقعیت را با این جمله از گالیله شروع می کند: «فکر می کنم مزه ها، بوها، رنگ ها و … در آگاهی اقامت دارند. ازاین رو، اگر موجود زنده حذف شود، همه این ویژگی ها نیست و نابود می شوند.» این نقل قول از گالیله را می توان در عین حال نتیجه فلسفی نظریه علمی هافمن تعبیر کرد. نظریه هافمن آگاهی را در مرکزیت جهان قرار می دهد. حتی زیست شناس بزرگی چون توماس هاکسلی هم نسبت به معمای آگاهی احساس سردرگمی می کرد و در عناصر فیزیولوژی و بهداشت نوشته بود: «اینکه چیزی آنچنان قابل توجه مانند حالتی از آگاهی، نتیجه تحریک بافت عصبی باشد، همان قدر عجیب و اسرارآمیز است که ظاهر دیجین، هنگامیکه علاءالدین چراغ جادو را مالید.» اما اهمیت کار هافمن در اینجاست که او این برای این استدلال فلسفی دلایل علمی بسیاری ارائه می کند. هافمن در فصل یک کتاب با عنوان چاقوی جراحی که آگاهی را شکافت به معمای آگاهی می پردازد. اهمیت مسئله آگاهی آنجاست که به عنوان دومین پرسش مهم علمی جهان شناخته می شود:

آگاهی همچنان یکی از معماهای اسرارآمیز و بزرگ علم محسوب می شود. شماره ویژه دوهزار و پنج مجله ساینس، 125 پرسش علمی را رتبه بندی کرد. جایگاه نخست به این پرسش اختصاص یافت: جهان از چه چیزی ساخته شده است؟ با توجه به این که 96 درصد ماده و انرژی موجود در جهان “تاریک" است، به این معنا که “نسبت به آن در تاریکی به سر می بریم"، این پرسش کاملاً استحقاق برنده شدن را داشت.

رتبه دوم به این پرسش اختصاص یافت که: مبنای بیولوژیکی آگاهی چیست؟ این همان پرسشی است که انجمن هلمهولتس در پی یافتن پاسخ آن بود. معمایی است که محققان در سراسر جهان همچنان در تلاش برای حل آن هستند.(ادعایی علیه واقعیت – دونالد هافمن – نشر سایلاو – صفحه 38)

مثالی رادیکال علیه واقعیت جهان خارج

اگر هنوز هم به حواس خود یقین دارید، با مطالعه مثال های ملموس و رادیکال دونالد هافمن احتمالا شگفت زده خواهید شد. هافمن در کتاب ادعایی علیه واقعیت، مثال های فراوانی از طبیعت ذکر می کند که در آن گونه های مختلف دچار خطاهای ادراکی وحشتناکی می شوند. یکی از این مثال ها، سوسک های جواهر نشان نر هستند که به جای سوسک های ماده با بطری های شیشه ای رابطه جنسی برقرار می کنند و در خطر انقراض قرار می گیرند:

سوسک های جواهرنشان  نر، علاقه زیادی به یافتن ماده های زیبا دارند. آن ها به پرواز درمی آیند و به دنبال ماده هایی براق، خیره کننده و قهوه ای ر نگ می گردند. با این حال این سوسک ها با دیدن بطری های قهوه ای رنگ بر روی زمین، جذب آن ها می شدند و سوسک های ماده را رها می کردند. سوسک ها سعی می کردند با بطری ها رابطه برقرار کنند و در نتیجه آسیب می دیدند. مورچه های ایریدومیکس فهمیده بودند که باید در نزدیکی بطری ها پرسه بزنند و منتظر سوسک های دستپاچه و آسیب دیده باشند و آن ها را در کام خود فرو ببرند. سوسک های بیچاره تلوتلوخوران به سوی انقراض می رفتند و استرالیا مجبور شد برای نجات سوسک هایش بطری های نوشیدنی خود را عوض کند. (ادعایی علیه واقعیت – دونالد هافمن – نشر سایلاو – صفحه 64)

استدلالی علیه واقعیت: تکامل در جستجوی تناسب و نه حقیقت

نظریه دونالد هافمن بر پایه نقش انتخاب طبیعی در جریان تکامل بنا شده است. بر اساس دیدگاه او، تکامل موجودات را طوری شکل می دهد که ادراکاتشان به دنبال تناسب باشد و نه حقیقت. او در ادعایی علیه واقعیت نشان می دهد که ادراک ما از مار، سیب، گوجه فرنگی و حتی فضازمان، واقعیت عینی را نشان نمی دهد. او این مسئله را نه حدس و گمان بلکه قضیه ای از تکامل با انتخاب طبیعی می داند. به مثال سوسک های جواهرنشان بازگردیم. به گفته هافمن «این دقیقا همان کاریست که تکامل انجام داده، حواسی را به ما ارزانی  داشته که حقیقت را پنهان می کنند و آیکون های ساده ای را نشان می دهند که ما برای زنده ماندن، تا حدی که بتوانیم فرزندانی پرورش دهیم، به آن ها نیاز داریم. ‌ این آیکون ها مفید هستند، تا حدی به این دلیل که حقیقت پیچیده واقعیت عینی را پنهان می کنند. درک حقیقت گونه ما را به سمت انقراض می برد. ‌

اگر این استدلال علیه واقعیت را نادیده بگیرید، شاید اشتباه سوسک های نر جواهرنشان از دیدگاه شما احمقانه به نظر برسد. اما به خاطر داشته باشید که شما آیکون بطری را به عنوان یک انسان و با سیستم ادراکی خود درک می کنید. برای سوسک ها هیچ فرقی بین آیکون این بطری ها و یک سوسک ماده وجود نداشته و سوسک ها هر دو را به یک شکل ادراک می کردند تا جایی که به دلیل عشق بازی با بطری به کام مرگ فرو می رفتند و هم چنان که هافمن در ادعایی علیه واقعیت می نویسد، اگر استرالیایی های مهربان بطری ها را عوض نمی کردند این گونه منقرض می شد.

توهم دسکتاپ: نمادی از جهان خارج از ذهن

گفتیم که بر اساس نظریه هافمن ادراکات ما واقعیت عینی را نشان نمی دهند. در اینجا با پرسش مهمی مواجه می شویم: اگر حواس ما واقعیت را به ما منتقل نمی کنند، پس چطور می توانند سودمند باشند؟ هافمن در فصل پنجم کتاب ادعایی علیه واقعیت با عنوان توهم: بلوف یک دسکتاپ با استفاده از رابط کاربری دسکتاپ به این پرسش پاسخ می دهد.

فرض کنید در حال ساخت یک ایمیل هستید و آیکون مربوط به آن فایل، آبی ر نگ، مستطیلی و در مرکز دسکتاپ شماست. آیا معنایش این است که خودِ فایل آبی رنگ، مستطیلی و در مرکز رایانه شما قرار دارد؟ البته که نه. رنگ این آیکون، رنگ واقعی آن فایل نیست. شکل و مکان این آیکون، شکل و مکان واقعی آن فایل نیست. درواقع، این فایل هیچ رنگ یا شکلی ندارد و محل قرارگیری بیت های آن در رایانه به مکان قرارگیری آیکون آن روی دسکتاپ ارتباطی ندارد. (ادعایی علیه واقعیت – دونالد هافمن – نشر سایلاو – صفحه 138)

این مثال برگرفته از نظریه رابط ادراک است. بر اساس، نظریه رابط ادراک تکامل حواس ما را طوری شکل داده که مثل یک رابط کاربری، متناسب با نیازهای گونه ما باشد. به این ترتیب رابط ما واقعیت عینی را پنهان می کند.

خط بطلانی بر تصور ما از واقعیت

دونالد هافمن در کتاب ادعایی علیه واقعیت نشان می دهد ما قادر به مشاهده واقعیت های عینی نیستیم. ما صرفا آیکون ها را می بینیم. به مثال سوسک ها بازگردیم. سوسک ها آیکونی از بطری را می دیدند و دچار اشتباهات احمقانه ای می شدند. این گونه نیست که ما واقعیت عینی بطری ها را ببینیم. در اصل ما هم آیکون های سوسک ها و بطری ها را می بینیم اما آیکون ها ما واقعیتی را درباره تناسب به ما نشان می دهند که سوسک ها قادر به ادراک آن نیستند: این که بطری ها بچه سوسک تولید نمی کنند.

نظرات دانشمندان و نویسندگان سرشناس درباره کتاب ادعایی علیه واقعیت

ادعایی علیه واقعیت، اثر جسورانه ای است که تلاش می کند با دشوارترین پرسش‌ها درباره ماهیت واقعیت مواجه شود؛ آناکا هریس، نویسنده کتاب آگاهی در باره این کتاب نوشته است: “کتابی گیرا و جسورانه … پس از خواندن این کتاب، دیگر نگاهتان به جهان مانند قبل نخواهد بود. هافمن ما را به بازاندیشی درباره برخی از اساسی‌ترین مبانی علوم اعصاب و فیزیک برمی‌انگیزد، شاید این دقیقاً همان چیزی باشد که در مواجهه با دشوارترین سؤالات درباره ماهیت واقعیت نیاز داریم."

دانشمند علوم شناختی سرشناس، استیون پینکر هم درباره کتاب ادعایی علیه واقعیت نوشته است: “دان هافمن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مبتکرترین متفکران نسل خود در میان دانشمندان شناختی است. استدلال شگفت‌انگیز او پیامدهایی برای فلسفه، علم و نحوه درک ما از جهان پیرامون‌مان دارد. هافمن در کنار هوش سرشار و عقاید قوی‌اش، نویسنده‌ای فوق‌العاده با بیانی بی‌اندازه دلنشین است."

دیوید ایگلمن، عصب شناس سرشناس و نویسنده کتاب های ناشناخته: زندگی اسرارآمیز مغز و مغز پویا هم به تحسین از کتاب پرداخته است و نوشته است: “آیا تصور می‌کنید می‌دانید که واقعاً چه چیزی در آن بیرون است؟ با تور خیره‌کننده و بی‌سابقه این کتاب همراه شوید که تمام غرابت و رمز و راز عمیق پنهان‌ در تجربیات و فرضیات ما را روشن می‌کند."

و البته راماچاندران، نویسنده کتاب مغز سخن چین و از مشهورترین عصب شناس های جهان هم به تلاش هافمن در کتاب ادعایی علیه واقعیت در ترسیم تصویر بزرگ توجه کرده است. او درباره این کتاب گفته است: “در طول سه دهه گذشته، تحقیقات تجربی روی مغز انسان پیشرفت خیره‌کننده‌ای داشته است. با این حال، چیزی که از قلم افتاده، تلاش برای دیدن “تصویری بزرگ" از آن نوعی‌ست که هافمن در این کتاب معرفی کرده است. او این کار را زیرکانه، به‌وضوح و با خلاقیتی که مشخصه تمام کارهایش است، انجام می‌دهد."