انسان شناسی در مریخ : هفت داستان متناقض

مروری بر چند فصل از کتاب انسان شناسی در مریخ اثر الیور ساکس

سرگذشت نقاش کور رنگ

الیور ساکس در فصل نخست کتاب، سرگذشت نقاشی کوررنگ را به تصویر می کشد؛ هنرمندی موفق که در اثر ضربه مغزی در 65 سالگی دچار کوررنگی کامل می شود. کوررنگی شاید مصیبت بزرگی به نظر برسد اما برای یک نقاش موفق که رنگ ها تمام جهانش را شکل می دهند یک پایان تلخ و تمام عیار است. به بیان ساکس:

مسئله‌ جالب‌تر، بروز این بیماری در یک هنرمندِ نقاش است که رنگ برای او اهمیت ویژه‌ای دارد و به همان خوبی که توصیف می‌کند چه بر سرش آمده، می‌تواند بی‌درنگ نقاشی بکشد و بدین ترتیب ناشناختگی، درماندگی و واقعیت این عارضه را به‌طور کامل انتقال دهد. (صفحه 16 کتاب)

ساکس، هنرمندانه در کنار بازگو کردن زندگی این نقاش کوررنگ و کوربخت، فلسفه رنگ و جهان رنگارنگ مغز انسان را به تصویر می کشد و خواننده را با موهبت بازشناسی رنگ در این جهان آشنا می سازد. جاناتان، دانش عصبی رنگ را برای همیشه از دست داده بود و حالا به گفته خودش در دنیایی «ساخته شده از سرب» زندگی می کرد.

نه‌تنها رنگ‌ها ازدست‌رفته بودند، بلکه آنچه او می‌دید ظاهری ناخوشایند و «کثیف» داشت، سفیدها، درخشان و خیره‌کننده، اما بی‌رنگ و مایل به خاکستری و سیاه‌ها، توخالی و ژرف بودند. همه‌چیز اشتباه، غیرطبیعی و لک‌دار و ناخالص بود.⁽²⁾

آقای آی. به‌سختی می‌توانست این ظواهر تغییریافته‌ افراد («مثل مجسمه‌های خاکستری متحرک») را تحمل کند، به همان اندازه که می‌توانست ظاهر خودش را در آینه تحمل کند: او از رابطه‌ اجتماعی دوری کرد و رابطه‌ جنسی برایش غیرممکن شده بود. او رنگ پوست بدن مردم، همسرش و خودش را به رنگ خاکستری منزجرکننده‌ای می‌دید؛ حالا «رنگ پوست انسان» برای او مثل «رنگ پوست موش» به نظر می‌رسید. حتی وقتی چشمانش را می‌بست، این‌چنین بود، چراکه علیرغم حفظ شدن تصاویر بصری واضح، حالا آن‌ها نیز بدون رنگ بودند.

«نادرستی» همه‌چیز آزاردهنده بود، حتی منزجرکننده و این برای هر شرایطی از زندگی روزمره اعمال می‌شد. او احساس می‌کرد غذاها به دلیل ظاهر خاکستری و مرده، چندش‌آورند و مجبور بود برای خوردن آن‌ها چشمانش را ببندد. اما این کار فایده‌ای نداشت، زیرا تصویر ذهنی گوجه‌فرنگی به‌اندازه‌ ظاهرش سیاه بود.  سگ قهوه‌ای‌رنگ او برای خودش آن‌قدر عجیب به نظر می‌رسید که حتی به فکر گرفتن یک سگ دالماسین[1] افتاده بود

اگرچه هویت جاناتان به عنوان یک نقاش برای همیشه از بین رفته بود و او در انتظار مرگ ناشی از این درماندگی به سر می برد اما غریزه بقا در مغز او هنوز وجود داشت. ساکس با افزودن توضیحات علمی در کنار مهارت ادبی خود نشان می دهد مغز جاناتان چگونه هویت جدیدی برای او خلق تا با دنیای خاکستری اطرافش کنار بیاید. مغز جاناتان به او دید شبانه قدرتمندی بخشید و ساختارها و الگوهای ظریفی که به دلیل غرق شدن در رنگ ها برای ما مبهم است را برای او آشکار کرد. مغز جاناتان، موهبت جدیدی از آگاهی و هستی به او بخشیده بود. الیور ساکس، دنیای کاملا جدیدی که از بینایی، تخیل و احساس در جاناتان پدید آمده بود را به خوبی به تصویر می کشد. دنیایی که برای او، خلق بهترین آثار هنری تمام عمرش را به همراه داشت.

آخرین هیپی

ساکس در فصل دوم کتاب انسان شناسی در مریخ، داستان تاثربرانگیز زندگی گرگ را به تصویر می کشد: پسری جذاب و عاشق موسیقی راک که تغییر مذهب داد و به معبدی در نیواولئان فرستاده شد. گرگ در سال دوم حضو در معبد به تریج بینایی خود را از دست داد و با اطرافیان خود در معبد دچار مشکل شد. اطرافیان از دست رفتن بینایی او را به عنوان سعادتی واقعی قلمداد می کردند و آن را نشانه ای از تبدیل شدن او به یک قدیس می دانستند. ساکس می نویسد:

گرِگ در سال دوم با کریشناها به مشکل برخورد. او از ضعیف شدن بینایی‌اش ابراز ناراحتی کرد اما این موضوع توسط سوامی و دیگران به روشی معنوی تفسیر شد. آن‌ها به او گفتند که او «یک روشن‌بین» است و این «نور درونی» در حال شکوفایی است. گرِگ در ابتدا نگرانِ بینایی خود بود اما بعد با توضیحات معنوی سوامی اطمینان‌خاطر پیدا کرد. بینایی او بازهم ضعیف‌تر شد اما دیگر ابراز ناراحتی نکرد. و درواقع، به نظر می‌رسید که او روزبه‌روز پارساتر می‌شود، آرامش شگفت‌انگیز جدیدی او را فراگرفته بود. او دیگر  بی‌حوصلگی و بی‌اشتهایی پیشینی که داشت را نشان نمی‌داد و گاهی اوقات نوعی گیجی را تجربه می‌کرد، همراه با لبخندی عجیب (به قول بعضی‌ها «ماورایی») که بر چهره‌اش نقش می‌بست. سوامیِ او گفت این سعادت واقعی است و این‌که او در حال تبدیل‌شدن به یک قدیس است. ازنظر معبد، در این مرحله باید از او محافظت می‌شد: او دیگر بیرون نمی‌رفت یا هیچ کاری را بدون همراه انجام نمی‌داد و از تماس با دنیای بیرون به‌شدت منع شده بود. (صفحه 61 کتاب)

پس از چند سال و با وخامت اوضاع گرگ، او سرانجام به بیمارستان منتقل شد. در آنجا مشخص شد او تومور مغزی بسیار بزرگی به اندازه یک پرتقال در سر دارد. حالا گرگ در 25 سالگی کاملا نابینا شده بود و تومور، علاوه بر بینایی سیستم حافظه او را نیز از بین برده بود. گرگ تنها، رویدادهای دهه شصت را به خاطر می آورد و برای همیشه در دهه 60 گرفتار شده بود. او غرق در عمیق ترین فراموشی بود و ادراک زمان و تاریخ را از دست داده بود. ساکس در این فصل با هنرمندی هر چه تمام تر در خلال داستان تلخ زندگی گرگ، ارتباط مغز، حافظه، خاطرات و بینایی را تشریح می کند.

و همین اختلال در هویت – به‌جای نابینایی، یا ضعف، یا سرگردانی یا فراموشی او – پدر و مادرش را وقتی سرانجام او را در سال 1975 دیدند، وحشت‌زده کرده بود. مسئله فقط آسیب دیدن او نبود، بلکه تغییر او فراتر از تشخیص‌پذیری و به قول پدرش «تسخیر» فرزندش توسط نوعی شبح یا بدل بود که صدا و حالت و شوخ‌طبعی و هوش گرِگ را داشت اما هیچ ردی از «روح» یا «واقعیت» یا «درایت» او را نداشت؛ بدلی که شوخی و سبک‌سری‌اش، نقطه‌ مقابل افسردگی وحشتناکی بود که رخ ‌داده بود. (صفحه 74)

گرگ برای همیشه هویت فردی خود را از دست داده بود و مغز او در جبران فقدان اطلاعات هویت جدیدی به او بخشیده بود؛ هویتی عجیب و خطرناک: یک احمق مقدس.

اگرچه به‌عنوان یک متخصص مغز و اعصاب مجبور بودم درباره‌ «سندرم» گرِگ و «نقص‌های» او صحبت کنم اما ازنظر من این موارد برای توصیف او کافی نبود. ازنظر من و هر کس دیگری، او به «نوعی» شخص دیگری شده است که اگرچه آسیب لوب پیشانی به‌نوعی هویت او را از بین برده بود اما نوعی هویت یا شخصیت را نیز به او بخشیده بود – البته از نوع عجیب‌وغریب و شاید تکامل نیافته و ابتدایی. (صفحه 76 کتاب)

دیدن و ندیدن

الیور ساکس در فصل چهارم کتاب انسان شناسی در مریخ، با عنوان «دیدن و ندیدن» تمام کلیشه های فکری ما درباره تجربه دیدن را زیر و رو می کند. او داستان مردی 50 ساله به نام ویرجیل را روایت می کند که از دوران کودکی نابینا بوده است و در 50 سالگی به واسطه یک عمل جراحی بینایی به او بازمی گردد. ساکس می پرسد:

بینایی در چنین بیماری‌ چگونه خواهد بود؟ آیا از لحظه‌ای که بینایی بازگشت، «طبیعی» خواهد بود؟ این همان چیزی است که ممکن است در مرحله‌ اولیه تصور شود. این یک تصور عامیانه است که چشم‌ها باز می‌شوند، ناگهان با واقعیت روبه‌رو می‌شوند و (به تعبیر عهد جدید) فرد نابینا، بینایی «دریافت» می‌کند.(1)

اما آیا می‌تواند به همین سادگی باشد؟ آیا برای دیدن تجربه لازم نیست؟ آیا انسان نباید دیدن را یاد بگیرد؟

ساکس در صفحات پیش رو به تفصیل به این پرسش ها پاسخ می دهد و دنیای بعد از بینایی ویرجیل را با جزئیات تکان دهنده ای به تصویر می کشد. مغز ویرجیل هرگز دیدن را نیاموخته بود و جهان بصری  از همین رو برایش عذاب آور شده بود.

در طی این هفته‌های اول (بعد از جراحی)، من هیچ درکی از عمق یا مسافت ندارم؛ چراغ‌های خیابان لکه‌های نورانی بودند که به شیشه‌های پنجره چسبیده بودند و راهروهای بیمارستان، سیاهچاله بودند. وقتی از خیابان رد می‌شدم، عبور و مرور ماشین‌ها من را می‌ترساند، حتی وقتی همراه داشتم. هنگام راه رفتن بسیار نگران و نامطمئن بودم؛ درواقع حالا بسیار بیشتر از قبل جراحی هراسانم.

زندگی ویرجیل پس از بینایی یک تراژدی کامل بود و با یک تراژدی هم به پایان رسید.